SOSYOLOJİ 2. ÜNİTE – BİREY VE TOPLUM
I. SOSYALLEŞME (TOPLUMSALLAŞMA)
A. Sosyalleşmenin Anlamı ve Unsurları
Sosyalleşme, bireyin içinde yaşadığı toplumun kültürünü, değerlerini, normlarını (yani yaşama, duyma ve düşünme biçimlerini) öğrenme ve benimseme (içselleştirme) sürecidir. Bu süreç sayesinde toplumun yeni kültürü yeni kuşaklara aktarılır. Birey sosyalleşme sayesinde toplumun kültürüyle bütünleşir ve içinde yaşadığı topluma uyum sağlar. Böylece birey, diğer insanlarla birlikte ortak bir yaşam sürdürebilir. Sosyalleşme süreci bireyin kişilik, karakter ve benliğini biçimlendirir ve ona kültürel kimlik kazandırır. Her birey, içinde yaşadığı toplumun kültürel kimliğini yansıtır. Bu nedenle, farklı toplumların bireyleri birbirlerinden farklıdır. Sosyalleşme sürecinde ailenin rolü büyüktür. Okul da toplumun değerlerini ve normlarını bireylere aktaran önemli bir kurumdur. Birey, hayatı boyunca farklı toplumsal ortamlara uyum sağlayarak sosyalleşmeye devam eder. Çocukluk ve ergenlik dönemlerinde aile, okul, arkadaş grupları ve medya sosyalleşmenin temel unsurlarıdır.
B. Sosyalleşmenin Aşamaları
Sosyalleşme süreci bireyin yaşamının her anında etkilidir. Birey doğduğunda öncelikle ailesi içinde sosyalleşmeye başlar. Çocukluk ve yetişkinlik dönemlerinde ise arkadaş çevresi, okul, yaşanılan çevre, boş zaman aktiviteleri ve medya bireyin sosyalleşmesine yön verir. Ayrıca örf, adet, gelenekler, kurumlar, değerler gibi unsurlar da bireyin sosyalleşme sürecine etki eder.
C. Sosyalleşme ve Toplumsal İlişkiler
Sosyalleşme süreci, topluma hâkim olan ilişkilerde bireyi biçimlendirir. Bu nedenle, bireyin yaşamı boyunca kurduğu ilişkiler ve davranış biçimleri sosyalleşme sürecinden etkilenir. Sosyalleşme sürecinde en etkili unsur, bireyin içinde yaşadığı çevre ve kültürel ortamdır. Sosyalleşmenin gerçekleşmesinde kurulan ilişki biçimi, daha sonraki toplumsal ilişkilerinde belirleyici bir rol oynar.
II. TOPLUMSAL İLİŞKİLER
A. Toplumsal İlişkilerin Özellikleri
- En az iki insanı gerektirir.
- Belli bir zaman dilimi içinde gerçekleşir.
- İlişki bireyler arasında ortak bir anlam taşır.
- Toplumsal ilişki kuran taraflar birbirinden haberdardır ve karşılıklı etkileşim halindedir. Bu etkileşim ortak dil aracılığıyla sağlanır.
- Toplumsal ilişkiler; hukuk, örf, adet, gelenek, görenek gibi kurallara göre gerçekleşir. Örneğin, bankadaki veznedar ile müşteri arasında toplumsal ilişki vardır; ancak bankamatikten para çeken insan ile bilgisayar arasında ilişki yoktur.
B. Toplumsal İlişki Çeşitleri
- Niteliklerine Göre Toplumsal İlişki Çeşitleri:
a) Birincil İlişkiler: Bu ilişkilerde duygusallık ön plandadır. İlişkiler samimi, yüz yüze ve güçlü etkileşime dayalıdır. Genellikle uzun sürelidir, yazılı kurallar yerine içsel uyum ve anlayışa dayanır. “Biz” duygusu hâkimdir ve çıkar ilişkisi bulunmaz. Örnek olarak aile, akrabalık, dostluk, komşuluk gibi gruplar verilebilir.
b) İkincil İlişkiler: Bu tür ilişkilerde duygusal bağlar yerine akılcı yaklaşımlar öne çıkar ve ilişkiler daha resmi bir nitelik taşır. Etkileşim düzeyi daha düşüktür ve ilişkiler daha kısa süreli olabilir. “Ben” duygusu daha fazla ön plana çıkar ve genellikle çıkar ilişkilerine dayalıdır. Büyük gruplarda görülme eğilimindedir; banka, ordu, sendika gibi örnekler verilebilir. - Sürelerine Göre Toplumsal İlişki Çeşitleri:
a) Kısa Süreli İlişkiler: Zaman açısından sınırlıdır ve genellikle tesadüfi ilişkileri ifade eder. Örnek olarak bir taksici ile yolcusu arasındaki ilişki verilebilir.
b) Uzun Süreli İlişkiler: Uzun bir zaman dilimini kapsayan ilişkilerdir. Aile içi ilişkiler, komşuluk ilişkileri, arkadaşlıklar gibi ilişkiler bu kategoriye girer.
c) Periyodik (Devirli) İlişkiler: Belirli bir dönemde tekrar eden ilişkilerdir. Belirli zaman aralıklarında kurulur ve sonraki döneme kadar devam eder. Örnek olarak dört yılda bir düzenlenen olimpiyatlar veya yıllık fuarlar bu tür ilişkilere örnektir. - Birey Sayısına Göre Toplumsal İlişki Çeşitleri:
a) Birey-Birey İlişkisi: Sadece iki birey arasında gerçekleşen ilişkilerdir, örneğin bir evli çift arasındaki ilişki.
b) Birey-Grup İlişkisi: Bir bireyin bir veya birden fazla gruba olan ilişkisini ifade eder. Örneğin, bir öğretmenin sınıfıyla olan ilişkisi.
c) Grup-Grup İlişkisi: İki farklı gruba mensup bireyler arasında kurulan ilişkileri ifade eder. Örneğin, iki farklı futbol takımı arasındaki ilişki.
C. Toplumsal İlişkiyle İlgili Temel Kavramlar
- Toplumsal Statü ve Anahtar Statü:
Toplum içinde bireyin konum ve yerini ifade eden kavram sosyal statüdür. Bir birey aynı anda birden fazla statüye sahip olabilir. Örneğin, bir kişi öğretmen, baba ve bir dernekte başkan olarak farklı statülere sahip olabilir. Bu statülerden en önemlisi anahtar (başat) statüdür. Anahtar statü, bireyin en belirleyici ve en fazla önem taşıyan statüsüdür. Statüler genellikle iki kategoriye ayrılır:
- Verilmiş Statüler: Bireylerin doğuştan sahip olduğu statülerdir. Örneğin, cinsiyet, etnik köken gibi.
- Kazanılmış Statüler: Bireylerin yeteneklerine, başarılarına dayalı olarak sonradan elde ettiği statülerdir. Örneğin, öğretmenlik, başkanlık gibi.
- Toplumsal Rol, Rol Çatışması, Rol Pekiştirmesi:
Bireyin sahip olduğu statüye uygun olarak toplumun beklentilerine cevap verdiği davranış kalıplarına toplumsal rol denir. Bireyler genellikle birden fazla statüye sahip oldukları için, farklı rolleri de üstlenirler. Ancak bazen bu roller çatışabilir. Bu duruma rol çatışması denir. Örneğin, öğretmen olan bir ebeveyn, çocuğunun eğitimine bireysel bir eğitmen olarak yaklaşmak arasında bir çatışma yaşayabilir. Eğer bireyin üstlendiği roller birbirini desteklerse, rol pekiştirmesi gerçekleşir. Örneğin, bir hukukçunun daha sonra hakim olması bu duruma örnek olarak verilebilir. - Toplumsal Prestij (Saygınlık):
Kişinin toplum içindeki itibarına toplumsal prestij denir. Prestij genellikle bireyin saygınlığına dayalıdır. Ancak, aynı statüye sahip insanların prestiji farklı olabilir, bu da prestijin kişisel faktörlere (soy, servet durumu, eğitim seviyesi, dini inanç vb.) dayandığını gösterir. - Toplumsal Değerler:
Toplumsal değerler, toplum üyelerinin paylaştığı duygular, düşünceler, kurallar ve uygulamalar olarak tanımlanır. Namus, vatan sevgisi, dürüstlük gibi kavramlar toplumsal değerlere örnektir. Değerler toplumdan topluma ve zaman içinde farklılık gösterir. Değerlerin norm haline gelmesi gereklidir çünkü bu şekilde süreklilik kazanabilirler. Toplumsal değerlerin işlevleri şunlardır:
- İşbirliği ve dayanışma duygusu yaratır.
- Bireylerin davranışlarını yönlendirir.
- Bireylerin toplumsal kimliklerini oluşturmasına yardımcı olur.
- Toplumsal bütünlüğü ve düzeni sağlar.
- Bireylerin toplumla uyum içinde olmalarını sağlar.
- Bireyler üzerinde toplumsal denetim sağlayarak davranışları kontrol eder.
-
Toplumsal Normlar:
Toplumun içinde bulunan bireylerin nasıl davranmaları gerektiğini düzenleyen ve yaptırım gücüne sahip kurallar sistemine toplumsal norm denir. Normlar genellikle iki türde sınıflandırılır:
a) Yazılı (Resmi) Normlar: Yasa, tüzük, yönetmelik gibi yazılı belgelerde bulunan normlardır. Devlet tarafından uygulanır ve yaptırım güçleri oldukça yüksektir.
b) Yazısız (Resmi Olmayan) Normlar: Örf, adet, gelenek, görenek gibi yazılı olmayan normlardır. Toplumun genel bir uygulaması olarak herkes tarafından bilinir ve uymayanlar genellikle toplumsal yaptırımlarla karşılaşır, örneğin kınama, dışlanma veya ayıplama gibi. Örnek olarak büyüklere saygılı olmak, komşuların haklarına saygı göstermek, yalan söylememek gibi davranışlar bu tür normlara örnektir.
Normların temel özellikleri:
- Farklı toplumlar arasında ve zaman içinde farklılık gösterirler.
- Toplumsal ihtiyaçlardan doğarlar ve ihtiyaçlara cevap vermezlerse zaman içinde kaybolabilirler.
- Her norm aynı derecede öneme sahip değildir.
- Her toplum kendi normlarına sahiptir.
- Toplumsal düzeni sağlarlar.
- Yaptırım gücüne sahiptirler.
- Normların temelinde toplumsal değerler bulunur.
- Toplumsal Kontrol:
Bireylerin toplumsal normlara uyumunu sağlayan ve yaptırım gücü bulunduran mekanizmadır. Bu kontrol, resmi ve resmi olmayan olarak ikiye ayrılır. Hukuki yaptırımlar (para cezası, hapis cezası, hak mahrumiyeti gibi) resmi kontrolün bir parçasıdır ve devlet tarafından uygulanır. Dine, ahlaka veya geleneklere dayalı yaptırımlar (kınama, dışlama, ayıplama gibi) ise resmi olmayan kontrolün bir örneğidir ve toplum tarafından uygulanır. Toplumsal kontrol, bireylerin toplumsal normlara aykırı davranışlarını engelleyerek toplumsal düzenin devamını sağlar. - Toplumsal Sapma (Anomi):
Toplumsal sapma, toplumsal kontrolün etkisiz veya yetersiz olduğu durumlarda ortaya çıkar ve bireyler toplumsal değerleri ve normları ihlal eden davranışlar sergiler. İki türde toplumsal sapma vardır:
- Olumsuz Toplumsal Sapma: Toplum tarafından onaylanmayan sapmadır. Örneğin rüşvet, hırsızlık, cinayet gibi.
- Olumlu Toplumsal Sapma: Toplumca takdir edilen davranışlardır. Örneğin, insanlık adına yapılan büyük fedakarlıklar veya bir kişinin yoksullara yardım etmesi gibi.