1. Divanü Lügati’t Türk

Bugün bilinen ilk Türkçe sözlük olan Divanü Lügati’t Türk, Kaşgarlı Mahmut tarafından 1072-1074 yılları arasında yazılmıştır. Araplara hem Türkçe öğretmek hem de Türkçenin de oldukça gelişmiş bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazılmış olan sözlükte yaklaşık olarak 7500 kelime yer almaktadır.

Eser sadece sözlük değil aynı zamanda dönemin sözlü ürünleri olan şiir ve atasözlerini içeren bir antoloji kitabı özelliği taşımaktadır. Ayrıca dönemin Türk boylarının yaşadığı yerleri gösteren bir haritayı da içeren sözlüğün kıymeti çok fazladır. Daha fazla bilgi için Divanü Lügati’t Türk başlıklı makalemize göz atabilirsiniz.

• Yazar: Kaşgarlı Mahmut
• Yazılış Tarihi: 1074

2. Mukaddimetü’l Edeb

Zemahşerî tarafından 12. yüzyılda Türkçe, Arapça, Farsça ve Moğolca şeklinde hazırlanmış bir sözlük kitabıdır. Harezm şahının isteği üzerine Türklere Arapçayı öğretmek amacıyla hazırlanmış olan sözlük uzun bir süre medreselerde ders kitabı olarak kullanılmıştır. Sözlük toplamda beş bölümden oluşur: İsimler, fiiller, harf­ler, isim çekimi ve fiil çekimi.

• Yazar: Zemahşeri
• Yazılış Tarihi: 12. yüzyıl

3. Codex Cumanicus

Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan Kıpçak Türklerinin dilini Hristiyan din adamlarına öğretmek amacıyla 14.yüzyılda İtalyan ve Almanlar tarafından hazırlanmış bir sözlüktür. İki bölümden oluşan sözlüğün adı Latincedir ve anlam olarak “Kuman Kitabı”nı ifade eder.

Eserin içerisinde Türkçe ve Latince sözlükler, metin örnekleri ve gramer bilgileri yer almaktadır. Sözlük yaklaşık olarak 60 yılda birçok kişinin yazdıkları parçaların bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur.

• Yazar: İtalyanlar – Almanlar
• Yazılış Tarihi: 14. yüzyıl

4. Muhakemetü’l Lugateyn
5. yüzyılda Ali Şir Nevaî tarafından Türkçenin Farsçadan üstünlüğünü ortaya koymak adına yazılmış bir eserdir. Aslında bir dil bilgisi kitabı olan Muhakemetü’l Lugateyn eserinde yazar, Türkçe hakkındaki görüşlerini ortaya koymuş, Türkler sosyal, siyasi, ekonomik ve kültürel yaşantısı hakkında bilgi verirken çok sayıda kelimeye değinip anlamlarını kullanımlarıyla birlikte verdiğinden eser aynı zamanda bir sözlük olarak kabul görmüştür.

1499 yılında eserini tamamlayan yazar Türkçenin Farsça karşısında değersiz görülmesine karşı çıkarak edebi bir dil olarak Farsçadan daha üstün bir dil olduğunu ortaya koymak istemiştir.

• Yazar: Ali Şir Nevaî
• Yazılış Tarihi: 15. yüzyıl

5. Kitab-ı Lugat-ı Vankulu
6. yüzyılın ünlü bilginlerinden Vankulu Mehmet Efendi tarafından 1589 yılında başka bir eserden çeviri olarak oluşturulmuş sözlük kitabıdır. Müteferrika matbaasından basılan ilk eser olan Kitab-ı Lugat-ı Vankulu, 500 adet olarak çoğaltılmıştır. Arapça-Türkçe olarak oluşturulan eserin içerisinde 45 bini aşkın madde bulunmaktadır.

• Yazar: Vankulu Mehmet Efendi
• Yazılış Tarihi: 16. yüzyıl

6. Tuhfe-i Vehbi

Sümbülzade Vehbi tarafından 18.yüzyılda yazılmış manzum Farsça-Türkçe sözlüktür.

• Yazar: Sümbülzade Vehbi
• Yazılış Tarihi: 18. yüzyıl

7. Lehçe-i Osmanî

1876 yılında Ahmet Vefik Paşa tarafından hazırlanmış ve Osmanlı Lehçesi manasına gelen sözlük kitabı, iki ciltten oluşmaktadır. Sözlükte Arap alfabe sistemine göre dönemin örnek Türkçe cümleleri listelenmiştir. Birçok Türkçe sözcüğün yer aldığı sözlük daha sonraki yıllarda yazılan sözlüklere de kaynaklık etmiştir.

• Yazar: Ahmet Vefik Paşa
• Yazılış Tarihi: 1876

8. Lugat-i Naci

Muallim Naci tarafından 1890 yılında hazırlanan Lügat-i Naci adlı sözlük kitabı, Osmanlıcadaki birçok Arapça ve Farsça kelimelerinin karşılıklarını içermektedir. Muallim Naci’nin ölümünden sonra 1894 yılında yayımlanan sözlükte aynı zamanda Batı dillerinden Türkçeye girmiş sözcüklerle birlikte toplamda 18 bin madde başı sıralanmıştır.

• Yazar: Muallim Naci
• Yazılış Tarihi: 1890

9. Kamûs-ı Türkî

1899 yılında Şemsettin Sami tarafından hazırlanmış olan sözlük, dönemin en başarılı çalışmalarından birisi olmuştur. Adında “Türk” kelimesini barındırıp Türkçeden Türkçeye şeklinde hazırlanan ilk sözlük kitabı olan Kamûs-ı Türki’de Şemsettin Sami, Türkçeye dahil olmamış Arapça ve Farsça kelimeleri elemiş ve Türkçe kökenli kelimelere öncelik vermiştir. Yabancı kelimeler yerine Türkçe kelimeleri ön plana çıkarması bakımdan önemli bir eserdir.

• Yazar: Şemsettin Sami
• Yazılış Tarihi: 1899

10. Radloff Lügati

Dünyaca ünlü Türkolog olan Friedrich Wilhelm Radloff tarafından çalışmaları 1893 yılında başlanan ve 1911 yılında bitirilmiş olan sözlük toplamda dört ciltten oluşmaktadır. 40 farklı lehçeden ve ağızdan oluşan bir içeriğe sahiptir.

11. TDK Türkçe Sözlük

Cumhuriyet Dönemi’nde dil alanında yapılan yenilikler ve çalışmalarla sözlükçülük geleneğinde önemli gelişmeler görülmüştür. Türkçeye ait önceki kaynaklar ile yerel ağızlardaki kelimelerin tespit edilmesiyle ilgili Türk Dili Tetkik Cemiyeti (sonradan Türk Dil Kurumu) çalışmalar yaparak büyük bir sözlük hazırlamaya başlamıştır. TDK tarafından yapılan çalışmalarla günümüzde de gelişmeye devam eden Türkçe Sözlük, birçok ihtiyacı karşılayacak niteliğe sahiptir.

11. Genel Ağ (Sanal) Ortamdaki Sözlükler

Türk Dil Kurumu, bugüne kadar yapmış olduğu çalışmaları internet ortamından da yayımlayarak ulaşılabilirliği arttırmıştır. Basılı kaynakların dışında Sesli Türkçe Sözlük, kelimelerin telaffuzu noktasında da önemli bir çalışma olarak ön plana çıkıyor.